5. Genieten van muziek

Oliver Sacks heeft in zijn boek Musicofilia nog een aantal interessante verhalen over hersenstoornissen die ons inzicht geven in de functie van muziek en met name van zingen in het leven van mensen. Hersenstoornissen geven ons soms een inkijk in de fundamentele structuren van het menselijk brein en zo ook in het wezen van gezonde mensen.

Genieten en genieten

Mensen blijken op twee verschillende manieren te genieten van muziek (en dus van zingen).

Er is een intellectueel genieten van de opbouw, de melodie, de akkoorden en er is een emotioneel genieten van het geheel. Muziek kan verschillen in de aanspraak die ze doet op beide. De Kunst der Fuge van J.S. Bach zal eerder leiden tot intellectueel genieten van wie daar aandacht voor heeft, de aria Buss und Reu uit de Matteüspassion zal eerder de emotie aanspreken. Moderne experimentele muziek vraagt om een sterke intellectuele gerichtheid op muziek, terwijl ‘spirituele’ muziek en popmuziek direct op de emotie gericht zijn en het denken juist ieder op zijn eigen wijze willen uitschakelen.

Mensen verschillen onderling in hun gerichtheid op intellectueel of emotioneel genieten. Soms gaan ze samen, soms domineert duidelijk één van beide. Bij mensen met een hersenstoornis blijkt dat soms één van beide vormen van genieten uitvalt terwijl de andere vorm blijft. 

Oliver Sacks vertelt het geval van Harry S., die na een zware hersenbloeding wel zijn verstandelijke vermogens grotendeels terugkreeg, maar emotioneel ernstig beschadigd bleef: traag, vlak en onverschillig. Hij las kranten en tijdschriften en begreep en nam op wat hij las, maar zonder belangstelling, zonder verwondering. Ook de drama’s rondom hem in het ziekenhuis raakten hem niet. Hij was beleefd en hoffelijk maar zonder gevoel. “Maar dat veranderde allemaal ineens als Harry zong. Hij had een mooie tenor en was dol op Ierse liedjes. Wanneer hij zong vertoonde hij elke emotie die bij de muziek paste: jovialiteit, weemoed, tragiek, verhevenheid…Het was alsof muziek, met haar gerichtheid en gevoel, hem kon ‘ontsluiten’of als een soort vervanging of prothese voor zijn [beschadigde] frontaalkwabben kon dienen en de emotionele mechanismen kon verschaffen die hij leek te ontberen. Hij leek getransformeerd wanneer hij zong, maar als het lied uit was, viel hij in luttele seconden terug, werd hij weer leeg, onverschillig en traag.”

Anderen behouden al hun muzikale vaardigheden, maar hebben geen emoties meer bij muziek, dit  komt o.a. voor bij mensen met het syndroom van Asperger (een vorm van autisme). Anderen worden volledig amusisch, kunnen geen muziek meer maken of herkennen, maar worden er wél emotioneel door getroffen. Blijkbaar worden het intellectuele en emotionele genieten van muziek aangestuurd door verschillende centra in de hersenen.

Intellect en gevoel

De hersenen weerspiegelen daarmee een fundamentele spanning bij mensen tussen intellect en emotie. Deze spanning is bij iedereen aanwezig maar wordt door iedereen anders beleefd. Dat is één van de verklaringen voor het feit dat zangers het repertoire zeer verschillend beoordelen. De één geniet van ingewikkelde coloraturen en gewaagde harmonieën, de ander wordt daardoor gehinderd in zijn emotionele beleving van het zingen. Goede muziek en grote kunstenaars, zoals Bach, lukken erin om beide vormen van genieten samen te brengen.

Uit onderzoek is ook gebleken dat emotie bij muziek soms wegvalt terwijl andere emoties ongewijzigd blijven. Andere mensen met een hersenletsel ervaren alleen nog emoties bij muziek. De emotionele beleving van muziek lijkt een eigen basis te hebben in de hersenen. Dat zou erop wijzen dat het gevoel voor muziek een eigen plaats heeft in de hersenen en dus in het leven van mensen. Is het wellicht het meest elementaire gevoel van mensen? of juist de hoogst-ontwikkelde vorm van gevoel? Wat we weten over de evolutie van mensen wijst erop dat het eerste het geval is: zingen is een zeer oud gegeven in de evolutie. Dat blijkt ook uit het werk van paleontoloog Steven Mithen The Singing Neanderthals, waarop ik later in deze blog zal ingaan.

Oliver Sacks vertelt hoe muziek hem meermalen bevrijdde uit een ‘bevroren’gevoelsleven en depressie na het verlies van geliefden. En stuk muziek dat, dikwijls onverwacht, die onderdrukte droefheid weer doet beleven, brengt tegelijk troost en verlichting. Een ervaring die velen zullen herkennen. De aparte plaats die het gevoel voor muziek heeft in het leven van mensen, kan hiervoor een verklaring zijn.

Een sterke ontwikkeling van het intellect kan een rem zetten op het genieten van muziek. Een bekend voorbeeld daarvan is Sigmund Freud, die in zijn psychoanalyse geen enkele aandacht heeft besteed aan de invloed van muziek op de psyche. Zelf schreef hij dat kunstwerken op hem wel een krachtige uitwerking hadden en dat hij er veel tijd aan besteedde om ze te begrijpen en te verklaren waaraan hun uitwerking moet worden toegeschreven. “Wanneer ik daartoe niet in staat ben, bijvoorbeeld bij muziek, kan ik er haast geen plezier aan beleven. Een rationalistisch, of misschien analytisch, karaktertrekje van me verzet zich ertegen 

door iets te worden ontroerd zonder dat ik weet waarom ik op die manier geraakt wordt of wat het is dat me raakt.” Blijkbaar kon hij zich niet overgegeven aan iets mysterieus als muziek. Dat past ook bij zijn zeer rationalistisch benadering van de religie. Carl Jung, die andere beroemde psychoanalyticus, was in dat opzicht de tegenpool van Freud.

Zangerslied - Lex van Delden (t+m -1952)

Was muziek en zang er niet,
't leven had geen waarde,
Kommer, zorgen en verdriet
Speelden baas op aarde,
Maar nu God ons levenslang
Dien schat heeft gegeven,
Doet ons vrolijk lofgezang
Steeds dien vijand beven.

Als ons eens de moed ontzinkt,
leed ons is beschoren,
Als dan slechts de zangtoon klinkt.
En wij't lied doen hooren
Dan zal blijdschap ook gewis
Treurigheid vervangen;
Wat de dauw voor't aardrijk is
Zijn der ziele zangen.

Hoort, de vogels gaan ons voor,
zonder zorg of hinder;
Slaat al d' een wat harder door,
d' ander zingt niet minder.
Lof en dank vermelden zij,
Voor wat zij ontvingen;
Daarom, broeders laten wij
Heel ons leven zingen.